Asụsụ
German - French - Kotokoli
Ndị ọzọ gbasara
◦ Kotokoli, makwaara dị ka Tem, bụ asụsụ a na-asụ na Togo,
nwere obodo nta na mpaghara Benin, Ghana na Burkina Faso. Ọ bụ asụsụ ndị Tem (mgbe ụfọdụ a na-akpọ ndị Kotokoli), bụ́ ndị na-etolite agbụrụ dị ukwuu na etiti Togo. Nke a bụ nkọwa nke asụsụ Kotokoli na omenala ya:
◦ 1. Ezinụlọ Asụsụ
◦ Kotokoli (Tem) bụ alaka ụlọ ọrụ Gur nke ezinụlọ asụsụ Niger-Congo. A na-asụ asụsụ Gura nke ọma na West Africa, gụnyere Burkina Faso, ugwu Ghana, na ugwu Togo.
◦ N'ime ezinụlọ Gur, Kotokoli bụ akụkụ nke otu obere Gurma, nke gụnyere asụsụ ndị ọzọ metụtara ya a na-asụ na mpaghara dị nso.
◦ 2. Nkesa ala
◦ Togo: A na-asụkarị Kotokoli na etiti Togo, ọkachasị na mpaghara Tchaoudjo na Sotouboua, ebe ọtụtụ ndị Kotokoli bi. Obodo Sokodé, otu n'ime nnukwu obodo Togo, bụ ebe omenala na asụsụ maka ndị Kotokoli.
◦ Benin, Ghana, na Burkina Faso: Ogbe ndị na-asụ Kotokoli pere mpe dị na mba ndị gbara agbata obi n'ihi ịkwaga na azụmaahịa.
◦ 3. Ọnụọgụ ndị na-ekwu okwu
◦ Ndị mmadụ 500,000 na-asụ Kotokoli na Togo na mpaghara ndị gbara ya gburugburu. A na-eji ya na nkwurịta okwu kwa ụbọchị na omume omenala n'etiti ndị Tem
◦ 4. Njirimara Asụsụ
◦ Asụsụ Tonal: Dị ka ọtụtụ asụsụ West Africa, Kotokoli bụ asụsụ ụda olu, nke pụtara na ụda olu ma ọ bụ ụda a na-eji mgbe a na-akpọ okwu nwere ike ịgbanwe ihe ọ pụtara. Nke a na-eme ka ụda bụrụ ihe dị mkpa n'ịmata ọdịiche dị n'etiti okwu dị iche iche nwere ike ịda otu.
◦ Grammar na Syntax: Kotokoli na-agbaso usoro okwu isiokwu-object-verb (SOV), bụ nke a na-ahụkarị n'etiti asụsụ dị na mpaghara ahụ. Asụsụ ahụ nwere usoro okwu bara ụba nke nwere ọdịiche dị n'etiti oge dị iche iche na akụkụ dị iche iche
◦ Sistemụ ederede: Kotokoli bụ asụsụ a na-asụ n'ụzọ bụ isi na o nweghịkwa ọdịnala nke idere ogologo oge. Agbanyeghị, mgbe edere ya, enwere ike ịnọchite anya ya site na iji mkpụrụedemede Latin, na-enwekarị ụda olu iji gosi ọdịiche ụda olu na ụda kpọmkwem maka asụsụ
◦ 5. Mkpa Omenala
◦ Ndị Tem: Ndị Tem na-asụ Kotokoli bụ ndị a ma ama maka ọdịnala ọdịnala ha bara ụba, gụnyere egwu pụrụ iche, ịgba egwu, na ịkọ ọnụ. Omenala ha na-emetụta nke ukwuu site n'okwukwe Alakụba ha, bụ nke bụ akụkụ nke njirimara ha kemgbe ọtụtụ narị afọ. E webatara ndị Kotokoli Islam site n'ịzụ ahịa na ịkwaga mba ọzọ, okpukpe ahụ na-ekerekwa òkè dị mkpa n'ime ndụ ha kwa ụbọchị, ememe, na nhazi ọha mmadụ.
◦ Ndị isi ọdịnala: Ndị Kotokoli nwere usoro siri ike nke ndị ndu ọdịnala, nke nwere nnukwu onye isi (Tchaoudjo) nke na-arụ ọrụ dị mkpa na obodo. Ọchịchị ọdịnala a jikọtara ya na usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị ọgbara ọhụrụ na Togo
◦ 6. Kotokoli na asụsụ ndị ọzọ
◦ Multilingualism: Ọtụtụ ndị na-asụ Kotokoli na-asụ ọtụtụ asụsụ, na-asụkarị asụsụ mpaghara ndị ọzọ dị ka Ewe ma ọ bụ Kabiyé, yana French, nke bụ asụsụ obodo Togo. Ikike a na-asụ ọtụtụ asụsụ na-eme ka azụmahịa na nkwurịta okwu na agbụrụ ndị ọzọ nọ na mpaghara ahụ
◦ Mmetụta Asụsụ: Kotokoli agbaziri mkpụrụokwu sitere na asụsụ ndị agbataobi, ọkachasị Ewe, Hausa, na Arabic (n'ihi mmetụta nke Islam). French, dị ka asụsụ colonial na mba, na-enyekwa aka na okwu ọgbara ọhụrụ
◦ 7. Ọnọdụ dị ugbu a
◦ Dị mkpa: Ọ bụ ezie na a na-asụ Kotokoli n'ọtụtụ ebe na ndụ kwa ụbọchị, karịsịa n'ime ime obodo, ọgbọ ndị na-eto eto na obodo ndị mepere emepe dị ka Sokodé na-eji French na-amụbawanye akwụkwọ na ọnọdụ nkịtị. Nke a na-ebute ụfọdụ nrụgide na mgbasa ozi nke asụsụ Kotokoli, n'agbanyeghị na ọ na-anọgide na-adị n'ime obodo.
◦ Agụmakwụkwọ na mgbasa ozi: Enweela mbọ iji kwalite mmuta na Kotokoli, a na-ejikwa asụsụ a mgbe ụfọdụ na mgbasa ozi redio mpaghara na ụdị mgbasa ozi ndị ọzọ. Agbanyeghị, agụmakwụkwọ izizi na Togo bụ nke a na-eme na French, nke na-egbochi iji Kotokoli eme ihe n'ụlọ akwụkwọ
◦ 8. Omume Omenala
◦ Egwu na egwu egwu: A maara omenala Kotokoli maka egwu egwu na omenala ịgba egwu, nke a na-emekarị n'oge ememme, agbamakwụkwọ, na ememe ndị ọzọ. Ịgba ịgbà na egwu rhythmic bụ isi ihe na-eme n'ememe ha, a na-ejikwa akụkọ akụkọ na uri na-esokarị ha
◦ Mmetụta Asụsụ: Kotokoli agbaziri mkpụrụokwu site n'asụsụ ndị agbata obi, karịsịa site na Ewe, Hausa, na Arabic (n'ihi mmetụta nke Islam). French, dị ka asụsụ colonial na mba, na-enyekwa aka na okwu ọgbara ọhụrụ
◦ 7. Ọnọdụ dị ugbu a
◦ Dị mkpa: Ọ bụ ezie na a na-asụ Kotokoli n'ọtụtụ ebe na ndụ kwa ụbọchị, karịsịa n'ime ime obodo, ọgbọ ndị na-eto eto na obodo ndị mepere emepe dị ka Sokodé na-eji French na-amụbawanye akwụkwọ na ọnọdụ nkịtị. Nke a na-ebute ụfọdụ nrụgide na mgbasa ozi nke asụsụ Kotokoli, n'agbanyeghị na ọ na-anọgide na-adị n'ime obodo.
◦ Agụmakwụkwọ na mgbasa ozi: Enweela mbọ iji kwalite mmuta na Kotokoli, a na-ejikwa asụsụ a mgbe ụfọdụ na mgbasa ozi redio mpaghara na ụdị mgbasa ozi ndị ọzọ. Agbanyeghị, agụmakwụkwọ izizi na Togo bụ nke a na-eme na French, nke na-egbochi iji Kotokoli eme ihe n'ụlọ akwụkwọ
◦ 8. Omume Omenala
◦ Egwu na egwu egwu: A maara omenala Kotokoli maka egwu egwu na omenala ịgba egwu, nke a na-emekarị n'oge ememme, agbamakwụkwọ, na ememe ndị ọzọ. Ịgba ịgbà na egwu rhythmic bụ isi ihe na-eme n'ememe ha, a na-ejikwa akụkọ akụkọ na uri na-esokarị ha
◦ Omenala Islam: Ndị Kotokoli na-eme okpukpe Sunni, na ememme okpukpe dịka Eid al-Fitr na Eid al-Adha bụ ihe omume ọdịnala na okpukpe dị mkpa na obodo. Ngwakọta nke omenala Islam na omenala bụ ihe ama ama nke obodo Kotokoli.
◦ Na nchịkọta, Kotokoli (Tem) bụ asụsụ Gur nke ndị Tem nke Togo na-asụ, nwere omenala omenala na mkpa akụkọ ihe mere eme na mpaghara ahụ. N'agbanyeghị mmetụta French na-arịwanye elu, Kotokoli na-anọgide na-abụ akụkụ dị mkpa nke njirimara obodo ma na-ekwusi ike na ndụ kwa ụbọchị.
Hi
Koku Mawutso L.
