Minoko
Allemand - Lifalanse - Kotokoli
Makambo mosusu na ntina na
◦ Kotokoli, eyebani mpe na kombo ya Tem, ezali monoko oyo balobaka libosoliboso na Togo,
na masanga ya mike mike na bisika ya Bénin, Ghana, mpe Burkina Faso. Ezali monoko ya bato ya Tem (ntango mosusu babengaka yango bato ya Kotokoli), oyo basalaka ekolo moko ya ntina na katikati ya Togo. Tala botali ya monoko ya Kotokoli mpe contexte culturel na yango:
◦ 1. Libota ya nkota
◦ Kotokoli (Tem) ezali na etape ya Gur ya libota ya nkota ya Niger-Kongo. Minɔkɔ ya Gur elobamaka libosoliboso na Afrika ya Wɛsti, bakisa mpe Burkina Faso, nɔrdi ya Ghana, mpe nɔrdi ya Togo.
◦ Na kati ya libota ya Gur, Kotokoli ezali na kati ya sous-groupe ya Gurma, oyo esangisi minoko misusu oyo etali yango oyo balobaka na bitúká ya penepene.
◦ 2. Bopanzani ya bisika
◦ Togo: Kotokoli elobelamaka mingi na katikati ya Togo, mingi mingi na ba préfectures ya Tchaoudjo mpe Sotouboua, esika bato mingi ya Kotokoli bafandaka. Engumba ya Sokodé, moko ya bingumba minene ya Togo, ezali esika ya mimeseno mpe ya nkota mpo na bato ya Kotokoli.
◦ Bénin, Ghana, mpe Burkina Faso : Ba communautés ya mike mike oyo balobaka lokota Kotokoli ezali na ba pays voisins mpo na bopanzani mpe mombongo.
◦ 3. Motango ya balobi
◦ Kotokoli elobamaka na bato pene na 500.000 na Togo mpe na bisika ya zingazinga. Esalelamaka na bosololi ya mokolo na mokolo mpe na mimeseno ya mimeseno kati na bato ya Tem.
◦ 4. Bizalela ya monoko
◦ Monɔkɔ ya mongongo: Lokola minɔkɔ mingi ya Afrika ya Wɛsti, Kotokoli ezali monɔkɔ ya mongongo, elingi koloba ete mongongo to mongongo oyo basalelaka ntango bazali kobenga liloba ekoki kobongola ndimbola na yango. Yango ekomisaka ton eloko ya ntina mingi mpo na kokesenisa maloba ekeseni oyo soki te ekoki koyokana lokola.
◦ Grammaire mpe Syntaxe : Kotokoli elandi molongo ya maloba sujet-objet-verbe (SOV), oyo ezali mingi na minoko ya etuka. Monoko yango ezali na système verbal ya bomengo na bokeseni kati ya ba temps mpe ba aspects ndenge na ndenge.
◦ Système ya bokomi : Kotokoli ezali libosoliboso monoko oyo balobaka mpe ezali na bonkoko ya kokoma oyo ewumeli te. Kasi, ntango ekomami, ekoki komonisama na kosaleláká alfabɛ ya Latin, mbala mingi na badiacritiques mosusu mpo na komonisa bokeseni ya mongongo mpe makelele oyo ezali mpenzampenza mpo na monɔkɔ yango.
◦ 5. Ntina ya mimeseno
◦ Bato ya Tem: Bato ya Tem oyo balobaka lokota ya Kotokoli bayebani mpo na bonkoko na bango ya mimeseno ya bozwi, bakisa mpe miziki, mabina, mpe masolo na bango ya monoko oyo ekeseni na mosusu nyonso. Mimeseno na bango esimbami mingi na kondima na bango ya Islam, oyo ezali eteni ya bomoto na bango uta bikeke mingi. Islam ekotisama na bato ya Kotokoli na nzela ya mombongo mpe bokimi mboka, mpe lingomba yango ezali na mokumba monene na bomoi na bango ya mokolo na mokolo, na milulu, mpe na bobongisi ya bomoi na bango.
◦ Bakambi ya bonkoko : Bato ya Kotokoli bazali na système ya makasi ya bokambi ya bonkoko, na mokonzi ya likolo (ba Tchaoudjo) oyo azali na mosala ya motuya na kati ya lisanga. Bokambi oyo ya bonkoko ezali elongo na ba structures politiques ya mikolo oyo na Togo.
◦ 6. Kotokoli mpe minoko mosusu
◦ Bokeseni na minoko mingi : Balobi mingi ya Kotokoli balobaka minoko mingi, mbala mingi balobaka minoko misusu ya etuka lokola Ewe to Kabiyé, bakisa pe Lifalanse, oyo ezali monoko ya Leta ya Togo. Likoki oyo ya koloba minoko mingi esalisaka mombongo mpe bosololi na bikolo mosusu ya etuka.
◦ Bopusi ya nkota : Kotokoli adefi maloba na minoko ya pembeni, mingi mingi na Ewe, Hausa, mpe Arabe (mpo na bopusi ya Islam). Lifalanse, lokola monoko ya bokonzi ya bakolonia mpe ya ekolo, ezali mpe kopesa maboko na maloba ya mikolo oyo.
◦ 7. Ezalela ya lelo
◦ Vitalité : Atako Kotokoli elobelamaka mingi na bomoi ya mokolo na mokolo, mingi mingi na bamboka, bilenge na ba centres urbains lokola Sokodé bazali kosalela mingi Lifalanse na mateya mpe na ba contextes officiels. Yango esali mwa pression na transmission ya monoko ya Kotokoli, atako etikali vibrant na kati ya communauté.
◦ Boyekoli mpe bopanzi sango : Milende esalemi mpo na kolendisa boyebi kotanga mpe kokoma na Kotokoli, mpe monoko yango esalelamaka tango mosusu na ba émissions ya radio ya mboka mpe na lolenge mosusu ya bopanzi sango. Kasi, mateya ya mibeko na Togo esalemaka libosoliboso na Lifalanse, oyo ezali kopekisa kosalela Kotokoli na biteyelo.
◦ 8. Mimeseno ya mimeseno
◦ Miziki mpe mabina: Mimeseno ya Kotokoli eyebani mpo na bonkoko na yango ya miziki mpe mabina ya bomoi, oyo mbala mingi esalemaka na ntango ya bafɛti, mabala, mpe bafɛti mosusu. Kobeta ngonga mpe miziki ya rythmique ezali makambo ya ntina ya masano na bango, mpe mbala mingi esanganaka na masolo mpe poɛmi.
◦◦ Bonkoko ya Islam : Bato ya Kotokoli basalaka Islam Sunni, mpe ba fêtes ya losambo lokola Eid al-Fitr mpe Eid al-Adha ezali makambo ya ntina ya mimeseno mpe ya losambo na kati ya lisanga. Kosangisa misala ya mimeseno ya Islam mpe ya bonkoko ezali elembo ya lisanga ya Kotokoli.
◦ Na bokuse, Kotokoli (Tem) ezali monoko ya Gur oyo balobaka na bato ya Tem ya Togo, na bonkoko ya mimeseno ya bomengo mpe na ntina ya lisolo na etuka. Atako bopusi ya Lifalanse ezali se kobakisama, Kotokoli etikali eteni ya ntina mingi ya bomoto ya lisanga mpe elobelamaka mingi na bomoi ya mokolo na mokolo.
Kozwa na mosala
Koku Mawutso L.
